फिक्शन लिहिणाऱ्याला थापा मारता यायला हव्यात…

…तो म्हणाला, ‘‘बहुसंख्य मराठी लेखक ते ‘जसंच्या तसं’ उतरवण्यातच किंवा ते नुसतं रंगवून सांगण्यातच धन्यता मानताना दिसतात. अर्थात तो त्यांचा प्रश्न झाला, पण मग त्याला ‘फिक्शन’ म्हणावं का, असा प्रश्न मला पडतो. उदाहरण म्हणून याच कथा संग्रहातली ‘निळ्या दाताची दंतकथा’ ही कथा घेऊ यात. त्यात नाझीझमचा आणि त्या काळात झालेल्या हिंसाचाराचा वापर करायचा प्रयत्न केला आहे. त्यातली नाझीची कथाही मीच रचली आहे. ती खरी कोणाची कथा नाही. आणि ती आपल्या इकडच्या हिंसाचाराशी, मूलतत्त्ववादाशी जोडण्याचा प्रयत्न केला आहे. आता कितीतरी जण या ज्यूंच्या करुण कहाण्या वाचून रडले असतील. त्यांत मराठी लेखकही असतील. पण त्याचा असा वापर करू यात, असा विचार कितींनी केला असेल? माझं म्हणणं असं नाही की, मी लिहिलेलं सगळंच जमून आलेलं आहे. असं कधी असूच शकत नाही. कुठलाच माणूस परिपूर्ण नसतो, तसा तो असूही शकत नाही. पण त्याचा प्रवास त्या दिशेने सतत चालू असतो. मला कायम वाटतं, लेखकाने असा पठडीबाहेरचा विचार करावा, धडपडावं, मोडतोड करावी, जोडकाम करावं, सतत शोधत राहावं असं मला माझ्यापुरतं तरी वाटतं. आणि मी ते सतत शोधत असतो आणि राहीन. माझ्यासाठी ही तर सुरुवात आहे. आणि प्रभावांचं म्हणशील, तर त्याची मोठ्ठी यादी करावी लागेल.”

फिक्शन लिहिणाऱ्याला जे काही दिसलं, सापडलं आहे ते सांगण्यासाठी एक खोटा रचनाव्यूह किंवा संकेतव्यूह रचावा लागतो आणि त्यामार्फत सापडलेल्या गोष्टीकडे निर्देश करावा लागतो. याचा अर्थ वाचकाला त्या गोष्टीपर्यंत नेणं असा नव्हे, तर ती गोष्ट जिथे आहे, तिथे तुमचं तुम्ही जाऊ शकता हे वाचकाला सांगणं.

मी मनातल्या मनात विचार केला की, ‘फिक्शन’ या शब्दाचा डिक्शनरीतला एक अर्थ आहे, कल्पनाशक्तीच्या आधारावर बेतलेली साहित्यकृती आणि आणखी एक अर्थ आहे – खोटेपणा. खोटंनाटं सांगणं. तोही नेहमी मला सांगत असतो की, लेखकाला खोटं सांगता यायला हवं. मग मी त्याला विचारलं, ‘‘तू ते श्याम मनोहर फिक्शनच्या बाबतीत जे म्हणतात, ते नेहमी सांगत असतोस, ते काय?’’ तो लगेच म्हणाला, “श्याम मनोहर म्हणतात, ‘खोट्याची रचना करून खऱ्याकडे निर्देशन करणं हे फिक्शनचं काम आहे.’ व ते मला पटतं.”

Nila Dat Cover
निळ्या दाताची दंतकथा – मलपृष्ठ

फिक्शन लिहिणाऱ्याला बेमालूमपणे थापा मारता यायला हव्यात असं वाटतं. म्हणजे त्याला जे काही दिसलं, सापडलं आहे ते सांगण्यासाठी एक खोटा खोटा रचनाव्यूह किंवा संकेतव्यूह रचावा लागतो आणि त्यामार्फत सापडलेल्या गोष्टीकडे निर्देश करावा लागतो. याचा अर्थ वाचकाला त्या गोष्टीपर्यंत नेणं असा नव्हे, तर ती गोष्ट जिथे आहे, तिथे तुमचं तुम्ही जाऊ शकता हे वाचकाला सांगणं. आणि मग यासाठी मगाशी मी जी प्रोसेस करायला हवी असं म्हणत होतो ती करावी लागते. ढोबळपणे सांगायचं तर ही प्रोसेस असते कल्पना-वास्तव यांचं ब्लेंडिंग, सरमिसळ करण्याची. मी एकदा फेसबुकवर एका पोस्टवर कमेंट केली होती. ती इथेही सांगतो : समजा, माझ्याकडे पनीर आहे, कांदे-टोमॅटो आहेत, लसूण-आलं, खडा मसाला आहे, लोणी आहे. जर मी हे सगळं चिरून कच्चंच दिलं खायला तर?… तर ते बेचव लागेल किंवा चविष्ट लागणार नाही. खाता येणार नाही. पण एखादा शेफ, आलं-लसणाची पेस्ट करेल, त्यात तेलावर परतलेल्या कांदा-टोमॅटोची पेस्ट घालेल, मग त्यात लोणी घालून छानपैकी दाटसर ग्रेव्ही करेल. त्यात खडा मसाला, मीठ-मिरची घालेल, म्हणजे त्याची चव वाढेल, त्याला गंध येईल. आणि मग त्यात पनीरचे खरपूस तळलेले तुकडे टाकेल. शेवटी गार्निश करेल. मग ते पनीर खावंसं वाटेल. असंच काहीसं काम लेखकाला करायचं असतं असं मला वाटतं. पनीर खाणं-न खाणं हे आस्वादकाचं काम आहे, पण त्यांनी ते खावं यासाठी ते चविष्ट प्रकारे देणं हे शेफचं काम आहे. लेखकाने प्रक्रिया करून, एका विशिष्ट आकृतिबंधात, त्याला सापडलेलं सत्य वाचकाला दाखवणं, हे त्याचं काम आहे. मग कदाचित वाचक ते खाईल किंवा थुंकून फेकून देईल, कुणाला ते फारच तिखट लागेल, कुणाला मुळमुळीत वाटेल; हा वाचकाच्या रुचीचा प्रश्न असला, तरी अशी ग्रेव्ही करायचा प्रयत्न करणं हे लेखकाचं काम आहे. निदान माझं तरी आहे. याचा अर्थ सगळंच ‘चटकदार’ हवं असं माझं अजिबात म्हणणं नाही. जर आवश्यकता वाटली तर मी कच्चं, बेचवही खायला देईन. पण हा निर्णय मी सजगपणे, मुद्दाम घेतलेला असेल. लेखकाच्या प्रवृत्तीवर, प्रोसेसिंगवर आणि त्याला काय सांगायचं आहे यावर, कशी पाककृती करायची हे ठरवता येईल. पण मुळात प्रोसेसिंग हवंच, ज्याचा अभाव मला जाणवतो. त्यासाठी आवश्यक असणारी कल्पकता, परकायाप्रवेशाची हातोटी व कसबाचा जागरूकपणे केलेला विचार आदी गुण महत्त्वाचे वाटतात. कारण वास्तव हे वरवर जसं दिसतं तसं बरेचदा नसतं. त्यात खूप खाचाखोचा आणि कप्पेकपाऱ्या असतात.
सर्वसामान्य माणूस रोजमर्रात किंवा इतर गोष्टींतच इतका गुंतलेला असतो की, तो याकडे पाहू शकेलच असं नसतं. म्हणून कपाऱ्यांत, खाचाखोचांत घुसायचा प्रयत्न लेखक म्हणून मी केला पाहिजे, निदान त्यात डोकावलं तरी पाहिजे असं मला वाटतं. अर्थातच हे करताना हात-पाय सोलवटतात. एकाअर्थी ते कष्टाचं आणि वेळखाऊ काम असलं तरी मला ते मनापासून आवडतं.’’

मला तो काय सांगत होता हे समजलं होतं, पण उदाहरण दिल्यास पटकन समजेल असं वाटलं म्हणून मी त्याला म्हटलं, ‘‘एखादं उदाहरण देशील?’’ त्याने थोडा विचार केला व मग म्हणाला, ‘‘यातलीच ‘भूत.के.’ ही कथा घेऊ या.” याचा कच्चा माल म्हणून, मे २०१४ साली भारतात झालेलं सत्तांतर, त्यानंतर आलेली नवी राजवट या गोष्टी वापरल्या आहेत. त्यात ‘स्वच्छ भारत अभियान’चा वापर करून, आपल्या मनात रुजलेली जातव्यवस्था दाखवण्याचा माझा प्रयत्न आहे. आणि त्यासाठी कथेचा अर्धा भाग हा विज्ञानकथेतली फॅंटसी वाटावा असा, काळ गोळा करणाऱ्या लहान्या बुटक्यांचा – ‘भूतक्यां’चा घेतला आहे. त्यांची गोष्ट सांगून मग मी भूतलीचे केरवाले – अर्थात ‘भूत.के.’ म्हणजे कचरा गोळा करणारे कामगार यांबद्दल काही सांगू पाहतो. वाचकांनी त्या दोघांची तुलना करून काही गोष्टी समजून घ्यावात, असं मला वाटतं. कारण त्यात त्यांची संगती लावायचा प्रयत्न केला आहे. दोन्ही भूतक्यांचं महत्त्व आणि तरीसुद्धा त्यांच्याकडे पाहण्याचा आपला दृष्टिकोन ही कथा अधोरेखित करते. पण ते सूचकपणे करते. वास्तवा-बरहुकूम मांडण्याबरोबरच कल्पितकथेनेही, असा सटलपणे आणि जरा अधिक अंतर्मुख करणारा विचार मांडता येऊ शकतो, असा माझा प्रयत्न त्या कथेत आहे. त्यामुळेच ती लेख किंवा बातमीपेक्षा वेगळी ठरते. नाहीतर फिक्शनलेखकही बातमीदाराप्रमाणेच गोष्ट सांगणार असतील, तर वाचकांनी पेपरच का वाचू नये? कथा वाचाव्यात तरी का? असा मला प्रश्न पडतो.’’

-प्रणव सखदेव

निळ्या दाताची दंतकथा आणि इतर कथा

पूर्वप्रकाशित : रोहन साहित्य मैफल मार्च २०१९


युवा लेखक प्रणव सखदेव यांचं कथा-साहित्य


Pranav Sakhadeo Photo
तुम्हाला हेही वाचायला आवडेल…

स्वतःचा कस लावण्याचं काम

हल्ली माझ्याकडे जेव्हा एखादी संहिता येते, तेव्हा काम सुरू करण्याआधी मी थोडा वेळ तिच्याकडे नुसता पाहत बसतो. कसं असेल हे नवं जग? काय काय निर्माण केलं असेल या जगात लेखकाने? असे कितीतरी प्रश्न मनात फेर धरतात. आणि अचानक मला जाणवतं की, संहिता उष्ण आहे, ती अजिबातच निर्जीव नाही, ती जिवंत आहे माणसासारखी ! ती परीकथेतल्या राक्षसासारखी आहे, ज्यात लेखकाने आपला जीव दडवून ठेवलेला आहे. त्यातले शब्द आपली वाट पाहत आहेत. त्यातले शब्द आपला माग काढत आपल्यापर्यंत आले आहेत किंवा आपण त्यांचा माग काढत त्यांच्यापर्यंत आलो आहोत..

लेख वाचा…

Add a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *