Rohan Prakashan

माधव कौशिक

१ नोव्हेंबर १९५४ रोजी भिवनी (हरियाणा) येथे जन्मलेले माधव कौशिक हे हिंदी साहित्यविश्वातील बहुआयामी लेखक म्हणून ख्यातकीर्त आहेत. गझल, कविता, खंडकाव्य, कथा, समीक्षा, अनुवाद, बालसाहित्य, संपादन इत्यादी साहित्यप्रकारांत उल्लेखनीय लेखन, ‘आइने के शहर’, ‘किरण सुबह की’, ‘सपने खुली निगाहो के’, ‘अंगारों पर नंगे पाव’, ‘सारे सपने बागी है’ इत्यादी त्यांचे गझल संग्रह रसिकप्रिय. ‘सबसे मुश्किल मोड पर’, ‘एक अदद सपने की खातीर’ इत्यादी कवितासंग्रह प्रकाशित. ‘सुनो राधिका’, ‘लौट आओ पार्थ’, ‘मौसम खुले विकल्पो का’ इत्यादी खंडकाव्य ‘खिलौने मिट्टी के’, ‘आओ अंबर छू ले’ इत्यादी बाल वाचकांसाठी पुस्तके. इंग्रजी आणि पंजाबीतून काही अनुवाद, हरियाणवी, हिंदी कवितांचे संपादन कार्य. ‘ठीक उसी वक्त’, ‘रोशनवाली खिडकी’ कथासंग्रह… अशी त्यांची हिंदी साहित्यातील ग्रंथसंपदा सांगता येईल. साहित्यविषयक उपक्रमांच्या निमित्ताने भारताचे प्रतिनिधी म्हणून त्यांनी परदेशातील जोहान्सबर्ग, शारजा, अबुधाबी, मेक्सिको इत्यादी शहरांना भेटी दिल्या आहेत. सर्वसामान्य मध्यमवर्गाचे जीवन आपल्या लेखनातून चितारतांना त्यातील माणूसपण अधोरेखित करणे, प्राक्कथांचा आधार घेत समकालीन विषयांना मुळापासून घुसळून काढणे, आपल्या अनुभवांच्या मांडणीकरिता विविध आणि चपखल अशा अभिव्यक्तीच्या वाटा शोधणे आणि त्यातून एक कवी, लेखक म्हणून आपले इप्सित उचलून घेणे ही लेखक म्हणून असलेली त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये महत्त्वपूर्ण समजली जातात. हरियाणा साहित्य अकादमीचा ‘बालमुकुंद गुप्त सन्मान’, ‘महाकवी सूरदास सन्मान’, पंजाबच्या भाषा विभागाद्वारे दिला जाणारा ‘शिरोमणी हिंदी साहित्य सन्मान’, ‘अखिल बलराज साहनी पुरस्कार’, केंद्रीय हिंदी साहित्य संस्थानचा ‘सुब्रह्मण्य भारती पुरस्कार’, हरियाणा साहित्य अकादमीचा ‘जीवनसाधना पुरस्कार’, प्रयाग येथील हिंदी साहित्य संमेलनाद्वारा ‘साहित्य वाचस्पती सन्मान’ इत्यादी महत्त्वाच्या पुरस्कारांनी त्यांना गौरविण्यात आले आहे. सध्या ते केंद्रीय साहित्य अकादमीचे अध्यक्ष म्हणून कार्यरत आहेत

भावानुवाद :

रवींद्र शोभाणे

मराठी साहित्यक्षेत्रात कथाकार, कादंबरीकार, समीक्षक म्हणून सुपरिचित आजवर जवळजवळ तीस पुस्तकांच लेखन त्यात विशेषतः कादंबरी आणि कथा या प्रांतात अधिक लक्षवेधी लेखन. ‘कोंडी’, ‘उत्तरायण’, ‘पडघम’, ‘अश्वमेध’, ‘होळी’, ‘पांढर’ इत्यादी कादंबऱ्या विशेष उल्लेखनीय. ‘वर्तमान’, ‘दाही दिशा’, ‘शहामृग’, ‘तद्भव’, ‘चंद्रोत्सव’, ‘ओल्या पापाचे फुत्कार’, ‘भवताल’ इत्यादी कथासंग्रह ‘महाभारताचा मूल्यवेध’, ‘कादंबरीकार श्री. ना. पेंडसे, सत्त्वाशोधाच्या दिशा’, ‘संदर्भासह’, ‘त्रिमिती’ ही समीक्षणात्मक पुस्तके, ‘गोत्र’ हे व्यक्तिचित्रणं अशी त्यांची काही पुस्तके सांगता येतील. ‘पडघम’, ‘अश्वमेध’ आणि ‘होळी’ ही त्यांची राजकीय, सामाजिक त्रयी म्हणून विशेष उल्लेखनीय. त्यांच्या लेखनासाठी त्यांना महाराष्ट्र शासनाच्या तीन ‘वाङ्मय पुरस्कारांसह’, ‘लोकमत पुरस्कार’, ‘रणजित देसाई पुरस्कार’, ‘अ. वा. वर्टी पुरस्कार’, ‘आपटे वाचन मंदिराचा पुरस्कार”, ‘शांताराम कथा पुरस्कार’, ‘पद्मश्री विठ्ठलराव विखे पाटील पुरस्कार’, ‘यशवंतराव चव्हाण साहित्य आणि संस्कृती प्रतिष्ठानचा पुरस्कार’, ‘महाराष्ट्र फाउंडेशनचा पुरस्कार’, लाभशेटवार प्रतिष्ठानचा ‘जीवनगौरव पुरस्कार’ इत्यादी मानाचे मिळाले आहेत. पुरस्कार सद्यकालीन समाजवास्तवाच्या विविध स्तरांचा सम्यक आणि तटस्थ शोध घेत त्यातील विविध ताणतणावांचा, प्रश्नांचा शोध घेत त्यामागील माणसाच्या वर्तनाचा, त्याच्या अंतर्बाह्य संघर्षाचा आणि त्याच्या भावविश्वाला मुळापासून हादरवून सोडणाऱ्या भवतालाचा आलेख मनःपूर्वकपणे आणि कलात्मक तटस्थाने मांडणे ही त्यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये सांगता येतील. प्राक्कथांचा, आर्ष महाकाव्याचा समकालाशी अन्वय शोधण्याची त्यांची लेखनप्रकृती विशेष उल्लेखनीय अशी आहे. अमळनेर येथे होणाऱ्या ९७व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी शोभणे यांची निवड झाली आहे.

हिंदी साहित्यविश्वातील आणि विशेषतः काव्यप्रांतातील एक महत्त्वाचे नाव म्हणून माधव कौशिक यांच्याकडे पाहिलं जातं. गझल, भावकविता, खंडकाव्य इत्यादी काव्यप्रकारांत त्यांनी केलेले लेखन महत्त्वाचे मानले जाते. जवळ जवळ पंचवीस कवितासंग्रह त्यांच्या नावावर आहेत. पौराणिक कथानकांतून समकालीन वास्तवाचे आणि भावभावनांचे चित्रण करण्याचे त्यांचे कसब निश्चितच अव्वल असे आहे. कविता या वाङ्मयप्रकारासोबतच त्यांच्या गद्यलेखनाचा आणि बालसाहित्याचाही विशेषत्वाने उल्लेख करावा लागेल.

कथाकार म्हणून त्यांनी मोजके लेखन केले असले तरी त्यांच्या कथा या वेगळेपणाने उठून दिसणाऱ्या आहेत. त्या लघुकथा या प्रकारात मोडणाऱ्या कथा आहेत. जगण्यातील सामान्य घटना, सामान्य माणसांच्या जीवनातील अनवट प्रसंगातून, घटनांतून उभे राहणारे पेचप्रसंग आणि त्यातून जीवन समजून घेण्याचा माधव कौशिकांचा प्रयत्न अधिक आश्वासक आणि अर्थपूर्ण वाटतो.

मराठीतील प्रथितयश कथाकार, कादंबरीकार डॉ. रवींद्र शोभणे यांनी या कथांचा केलेला मराठी भावानुवाद भाषिक अडसरांना बाजूला सारत मानवी जीवनाच्या गाभ्यापर्यंत घेऊन जाण्यात यशस्वी झालेला आहे.

मराठी वाचकांना वेगळी अनुभूती देणारा कथासंग्रह….

विश्वाच्या उत्पत्तीच्या रंजक इतिहासापासून भविष्यात विश्व कसं असेल इथपर्यंत

बाणी बसू

बाणी बसू याचा जन्म ११ मार्च १९३९ रोजी झाला. प्रसिद्ध लेखिका, कवयित्री, अनुवादिका, समीक्षक, बालसाहित्यिक आणि प्राध्यापिका म्हणून त्या बंगालमध्ये ओळखल्या जातात. ‘आनंदमेला' आणि 'देश' या नियतकालिकांमधून त्यांनी आपल्या लेखनाची सुरुवात केली. त्यांच्या अनेक कथा व कादंबऱ्यांवर चित्रपट व टीव्ही सिरिअल्स बनवल्या गेल्या आहेत. त्यांना ‘ताराशंकर अवॉर्ड’, ‘आनंद पुरस्कार', 'सुशीलादेवी बिर्ला पुरस्कार', ‘साहित्य सेतू' आणि ‘साहित्य अकादमी' असे अनेक मानाचे पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत.

अनुवाद :

सुमती जोशी

सुमती जोशी यांचा जन्म ३० नोव्हेंबर १९४९चा. त्यांचं वास्तव्य मुंबई येथे आहे. दादरच्या आय.इ.एस. मुलींच्या शाळेतून त्या प्रथम क्रमांकाने एस.एस्सी. उत्तीर्ण झाल्या. त्यांनी मायक्रोबायॉलॉजी या विषयात मुंबई विद्यापीठातून बी. एससी. केलं आहे. एन.टी.एस. च्या विद्यार्थ्यांना जीवशास्त्र या विषयाचं गेली एकवीस वर्षं अध्यापन करत आहेत. वयाच्या अठ्ठावनाव्या वर्षी त्यांनी बंगाली भाषा शिकायला सुरुवात केली. दर वर्षी एक याप्रमाणे आद्य, मध्य आणि अंत्य या तीन परीक्षा विशेष प्राविण्य मिळवून उत्तीर्ण झाल्या. शेवटच्या परीक्षेत म्हणजे वयाच्या साठीत त्या प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण झाल्या. २०१० सालापासून त्यांनी बंगाली साहित्याचा अनुवाद करण्यास सुरुवात केली. आधुनिक बंगाली साहित्यातले गेल्या अर्धशतकातले उत्तम लेखक आणि त्यांच्या कलाकृतींचा आनंद मराठी वाचकांना घेता यावा हा त्यांचा अनुवाद करण्यामागील उद्देश आहे. आजपर्यंत त्यांनी अनुवादित केलेले अनेक कथा संग्रह, कादंबऱ्या प्रकाशित झाल्या आहेत. 'उत्क्रांती' या पुस्तकासाठी त्यांना विज्ञान विभागातला राज्य पुरस्कारही (२०१०) प्राप्त झाला आहे.

बाणी बसू या बंगालमधील एक प्रतिथयश लेखिका, कवयित्री, समीक्षक आणि अनुवादिका आहेत. त्या अनेक वर्षं इंग्रजीच्या प्राध्यापिका म्हणून कार्यरत होत्या. बसू यांच्या आजवर अनेक कादंबऱ्या, कथासंग्रह आणि लहान मुलांसाठीचं लेखन प्रसिद्ध झालं आहे. ‘खनामिहिरेर ढिपी’ या त्यांच्या कादंबरीला साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त झाला आहे. प्रत्येक लेखकाची स्वतःची अशी वेगळी शैली असते. बसू यांच्या साहित्याचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचं लेखन कधीही एकसूरी वाटत नाही. त्यांच्या लेखनात भाषेची आणि कल्पनेची पुनरुक्ती दिसत नाही. त्या जेव्हा लेखन करतात तेव्हा त्यांच्या मनात वाचकांच्या इच्छापूर्तीचा विचार नसतो. वाचकांना आवडेल, असं लेखन करणं त्यांना अमान्य नाही; पण निव्वळ प्रसिद्धी मिळवण्यासाठी त्या मार्गाचा अवलंब त्या करत नाहीत. ‘गल्पेर बागान’ आणि ‘गोल्पे विभोर’ या दोन्ही कथासंग्रहात याचा प्रत्यय येतो. कथांमधील परावर्तित झालेली त्यांची विचारांची सखोलता, सूक्ष्मता आणि तरलता यामुळे वाचकाला लेखिकेच्या प्रतिभासंपन्नतेचं आणि संवेदनक्षम मनाचं दर्शन घडतं. वाचकांना गुंतवून ठेवणारे आणि बंगाली, संस्कृतीची मोहवती झलक देणारे दोन कथासंग्रह… गल्पेर बागान व गोल्पे विभोर

लक्ष्मीकांत देशमुख

लक्ष्मीकांत देशमुख हे निवृत्त प्रशासकीय IAS अधिकारी २०१८मध्ये बडोदा येथे भरलेल्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते. त्यांची आजवर एकतीस मराठी, पाच इंग्रजी व दोन हिंदी पुस्तकं प्रकाशित झाली आहेत. आजही त्यांचा लेखनप्रवास अव्याहतपणे चालू आहे. त्यांना राज्य शासनाचे तीन, महाराष्ट्र साहित्य परिषद-पुणेचे पाच महाराष्ट्र साहित्य परिषद-औरंगाबादचे दोन आणि अन्य वाङ्मयीन संस्थांचे विविध साहित्य पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत. 'भारतीय संविधान' हा त्यांचा श्रद्धेचा तसेच अभ्यासाचा विषय व ते विचार आपल्या दैनंदिन जीवनात जगण्याचा प्रयत्न... मुस्लिम समाज व त्यांचं जीवन, उर्दू भाषा, LGBTQ समाजाचं जगणं व त्यांचे प्रश्न समजून घेणं, आंतर भारतीच्या विचारांचा प्रसार आणि मराठी भाषेच्या विकासासाठी काम करणं हे देशमुखांच्या आजच्या जगण्याचा अपरिहार्य भाग झाले आहेत. इंग्रजी माध्यमांच्या शाळांमध्ये सक्तीने मराठीचा कायदा मंजूर करून घेण्यात पुढाकार..... मराठी भाषा विद्यापीठ आणि मराठी भाषा विकास प्राधिकरण कायद्यासाठी पाठपुरावा... 'मराठीच्या भल्यासाठी' या मराठीच्या विकास करणाऱ्या संस्थेचे कार्याध्यक्ष.... अशा सर्व विधायक कामात गर्क राहता राहता देशमुख बॅडमिंटन व टेबल टेनिस या खेळांची आवड जोपासतात... खेळ-खेळाडू यांच्याविषयी आत्मीयता बाळगतात आणि त्यांचं जीवनचरित्र वाचण्यात रस घेतात. त्याचप्रमाणे बॉलिवूड स्टार्स, गोल्डन इराचं फिल्म संगीत, संगीतकार, गीतकार यांत मनापासून रमतात.

लक्ष्मीकांत देशमुख यांच्या या संग्रहातील कथांना तसा कुठलेही स्थानवैशिष्ट्य असलेला एक विशिष्ट असा परिसर नाही. त्या एकूणच भारतीय आणि जागतिकही पटलावरही घडतात. विशेषतः सांस्कृतिक बहुविधता हा आशय असणाऱ्या अनेक कथा या संग्रहात आहेत. ही बहुविधता हेच भारतीय समाजाचे वैशिष्ट्य आहे. जाती-धर्माच्या सीमारेषा ओलांडून सर्वांच्या मनाला भिडणारे संगीत, परस्परांमधला सद्भाव, सामाजिक सलोखा राखणारे समाजमन, परधर्मीयांच्या श्रद्धांचा आदर करणारी सामान्य माणसे असा या संग्रहातील कथांचा ऐवज आहे.

भारतीय समाजातला मुस्लिम हा समाजघटक) आपल्या कथात्म साहित्यात अभावानेच आढळतो. ती उणीव यातील कथांनी भरून काढली आहे. या कथांमध्ये चित्रित झालेल्या समाजजीवनात भिन्न धर्मीयांचे अस्तित्वही ठळकपणे जाणवते. म्हणून या कथा व्यापक अर्थाने समाजजीवन कवेत घेताना दिसतात. कथात्म साहित्यातूनही लेखकाचा विचार डोकावतो.

एका प्रागतिक अशा समाजाचे रेखांकन करणाऱ्या या कथा आहेत. विशेषतः सहिष्णुतेचा संकोच होत असलेल्या, एकारलेल्या काळात या कथांचे महत्त्व नक्कीच अधोरेखित होणारे आहे.

– आसाराम लोमटे