Reading Time: 13 Minutes (1,337 words)
फॉन्ट साइज वाढवा
२९ जून हा मराठीतले श्रेष्ठ लेखक दि.बा. मोकाशी यांचा स्मृतिदिवस. त्या निमित्ताने लेखक व विचक्षण वाचक, पुस्तकप्रेमी व संग्राहक पंकज भोसले यांनी दिबांच्या दुर्मीळ पुस्तकांवर, त्या पुस्तकांच्या शोधप्रवासावर, दिबांच्या लेखकीय वेगळेपणावर लिहिलेला हा दीर्घलेख…
वाचनसोयीसाठी आम्ही इथे हा लेख चार भागांत प्रकाशित करत आहोत. पुढील भागांची लिंक शेवटी दिलेली आहे.
२. एक उशिराने कमावलेले दुर्मीळ…
पत्रकारितेत आल्यानंतर कामाचा भाग म्हणून इंग्रजी सुधारण्यासाठी समकालीन आंग्लकथा वाचन करताना त्याचा नाद लागेल असे कधी वाटले नाही. समकालीन अमेरिकी-ब्रिटिश कथा लेखकांचे आधी आणि ज्ञात झाल्यामुळे क्लासिक्सचे वाचन नंतर सहज घडत गेले. अमेरिकी विद्यापीठात कथालेखन शिकणारे लेखक आणि दिग्गज-दादांच्या फिक्शन वर्कशॉप्समध्ये कथेचा श्रीगणेशा करणाऱ्या साहित्यिकांची विभागणी लक्षात आली. बेस्ट अमेरिकन शॉर्ट्स स्टोरीचे खंड हाताळता हाताळता साठोत्तरी अमेरिकी कथेत प्लेबॉय मासिकाने केलेली क्रांती, न्यू यॉर्कर आणि हार्पर्समधून घडलेले लेखक आणि कुठल्याही विद्यापीठात न जाता आपल्याकडे रहस्यकथांना वळण देणाऱ्या लेखकांतील साध्यर्म्य समजून घेता आले. अमेरिकेत हेमिंग्वे कालबाह्य होऊन रेमण्ड कार्वरचे युग अवतरले आणि मौजेतील राम पटवर्धनांप्रमाणे एकाच काळात तिकडे गॉर्डन लीश नावाचा एक संपादक एकेक कथा रिपेअर करीत अमेरिकी नवकथेला आकार देत होता, हे जाणून घेताना कथन साहित्यावरचे प्रेम आणखी वाढायला लागले. तेव्हा मराठीत सत्यकथेतून लिहिणाऱ्यांत बाळकृष्ण प्रभूदेसाई, अनिल डांगे, नरेश कवडी, सुरेश मथुरे यांचे दर्जेदार आणि विसरले गेलेले साहित्यही वाचायला मिळाले. दि.बा. मोकाशींच्या कथांवरची भक्ती कायम असली, तरी माझ्या वाचनात इंग्रजी आणि हिंदीतल्या कथा, दीर्घकथांची, उत्तम अनुवादीत कादंबऱ्यांची, भारत सासणेंच्या समग्र साहित्याची भर पडत होती. समकालीन ताज्या लेखकांच्या वाचनानंतरही माझ्या डोक्यातील मोकाशींच्या कित्येक कथावाचनाचा प्रभाव ओसरला नसल्याचे मला लक्षात आले.
जागोजागीचे रद्दीवाले आणि ग्रंथदालने यांतून मोकाशींची मिळतील तितकी पुस्तके मी जमविली होती. पण ‘घणघणतो घंटानाद’ या अर्नेस्ट हेमिंग्वे यांच्या ‘फॉर हूम द बेल टोल्स’ या कादंबरीचा अनुवाद त्यांचे मजजवळ असलेले सर्वात दुर्मीळ पुस्तक असल्याचा समज गेली दहा-बारा वर्षे मी करून घेतला होता. तो अलीकडेच ते पुस्तक अनेक संग्रहकांकडे असल्यानंतर पूर्णपणे फिटला.
जयवंत दळवी जेथे काम करीत होते, त्या ‘यूसीस’ या अमेरिकी संस्थेद्वारे त्यांनी अमेरिकी साहित्याला मराठीत आणण्याचा विडाच उचलला होता. त्यातून १९६०च्या दशकात मराठीतल्या नामवंत साहित्यिकांकडून बरेच अनुवाद घडले. मॅजेस्टिक प्रकाशनाला त्यातील महत्त्वाची पुस्तके प्रकाशित करता आली. ‘प्रतिभेची फुले’ या मालिकेअंतर्गत ही पुस्तके आली. त्यात दि.बा. मोकाशींनी अर्नेस्ट हेमिंग्वेच्या पुस्तकाचा अनुवाद केला. तसाच भा.रा.भागवतांनी मार्क ट्वेनच्या ‘अॅडव्हेन्चर्स ऑफ हकलबरी फिन’चा भटकबहाद्दर, कवीवर्य मंगेश पाडगावकरांनी जेम्स फेनिफोर कूपर यांच्या ‘पाथ फाइंडर’चा वाटाड्या, दुर्गा भागवतांनी थोर तत्त्वचिंतक हेन्री डेव्हिड थोरो यांच्या ‘वॉल्डन’चा ‘वॉल्डनकाठी विचारविहार’, शंकर पाटील यांनी नॅथिनिल हॉथार्न यांच्या ‘हाऊस ऑफ सेव्हन गेबल्स’चा शापित वास्तू. कमला फडके यांनी एडगर एलन पो यांच्या दीर्घ कथांचा तीन चित्तथरारक कथा असा, मालती बेडेकरांनी सिंक्लेअर लुईस यांच्या ‘अॅरोस्मिथ’ या कादंबरीचा डॉक्टर आणि गंगाधर गाडगीळ यांनी हेन्री जेम्सच्या ‘अमेरिकन’ या कादंबरीचा ‘संघर्ष’ नावाने अनुवाद केला होता. आज यातील बरीचशी पुस्तके दुर्मीळ म्हणून ओळखली जातात.या मालिकेतील इतर पुस्तके आपल्यासाठी अप्राप्य असल्याचे मला कित्येक वर्ष वाटत होते. पण रहस्यकथांच्या शोधार्थ गावोगावच्या पुस्तक खरेदीसाठीच्या भेटीत वरील मालती बेडेकर आणि शंकर पाटील यांच्या अनुवादाखेरीज इतर सारी पुस्तके माझ्या दालनात दाखल झाली. अन् मोकाशींच्या ‘घणघणतो घंटानाद’च्या पहिल्या आवृत्तीच्या चक्क दोन प्रती मला मिळाल्या. घणघणतो घंटानाद पुन्हा प्रकाशित होऊन मिळू लागल्यानंतर त्याची दुर्मीळता नष्ट झाली आणि मोकाशींचे कुठलेच दुर्मीळ पुस्तक आपल्याजवळ नसून होते ते ‘रेडिओ दुरुस्ती’ गमावल्याची खंत आता अधिक वाटायला लागली होती. पण एका पुस्तक पर्यटनात मोकाशींचे मला आणि कित्येकांना माहिती नसलेले पुस्तक अचानकपणे माझ्यासमोर आले आणि ‘रेडिओ दुरुस्ती’ गमावल्याचे दु:ख विसरायला झाले.
हे पुस्तक आहे इयन फ्लेमिंगच्या जेम्स बॉण्ड कादंबरी मालिकेतील ‘डॉ.नो.’ या पुस्तकाचा मोकाशींनी केलेला अनुवाद. पुण्याच्या राजस प्रकाशनाने पॉकेट बुक्सची मालिका सत्तरच्या दशकात काढली होती. अशी पॉकेट बुक्स काढण्याची टूमच गुरुनाथ नाईक, दिवाकर नेमाडे या रहस्यकथाकारांमुळे तेव्हा आली होती. कारण मराठी रहस्यकथाकारांपैकी सर्वच लेखक जेम्स बॉण्ड, शेरलॉक होम्सला आदर्श ठेवून आपले नायक घडवितात असा समज झाला होता. रहस्यकथांची तडाखेबंद विक्री होत असतानाच कुणी शेरलॉक होम्सच्या ओरिजनल्स आणून मराठी वाचकांना अस्सल देण्याचा प्रयत्न करीत होते, तर कुणी जेम्स बॉण्ड कादंबरी मालिका, जेम्स हॅडली चेजची पॉकेटबुक आवृत्ती काढत होते. तुटपुंज्या खर्चात आणि स्वस्तातल्या कागदात लेखकांकडून घाईत करण्यात आलेले ते अनुवाद होते. अनेक मोठ्या लेखकांनी या पॉकेटबुक्स आवृत्त्यांना योगदान दिले असले, तरी बहुतेकांची पुस्तके आज वाचनालयांतूनही गायब झालेली आढळतील. जेम्स बॉण्ड मालिकेत मूनरेकरचा अनुवाद सत्यकथेत सातत्याने कथा लिहिणाऱ्या मंगेश पदकी यांनी केला होता. तर यू ऑन्ली लिव्ह ट्वाईस या कादंबरीचा अनुवाद ग.रा. टिकेकर यांनी केला होता. रॉबर्ट ब्लॉक या लेखकाच्या सिनेमामुळे आणखी गाजलेल्या ‘सायको’ कादंबरीचा अनुवादही या प्रकाशनासाठी ग.रा. टिकेकर यांनी केला होता. शेरलॉक होम्सही या प्रकाशनाने मराठीत आणला होता. परवानगी न घेता वेगात रूपांतर करणारी आणि १९६८ साली दोन-तीन रुपयांत पुस्तके उपलब्ध करून देणारी ही अंडरग्राउंड प्रकाशन यंत्रणा फारशी चालली नाही. या मालिकेतील बरीच पुस्तके मला जुनी पुस्तके मिळणाऱ्या पुण्याच्या रस्त्यावरील ग्रंथदालनात उपलब्ध झाली. त्यातूनच दि.बा.मोकाशींनी अनुवाद केलेली डॉ.नो. ही एक बॉण्डकथा मला वाचायला मिळाली.
बॉण्डसिनेमा आणि बॉण्डकथांमध्ये बराच फरक आहे. इयन फ्लेमिंगच्या या कादंबऱ्यांतील कथानक सहज-सोप्या भाषेत रंगवले आहे. सतत बॉण्डला अवघड कामगिऱ्यांवर राबविणाऱ्या ‘एम’ला बॉण्ड शिव्या देताना आढळतो. सिनेमॅटिक चकमक या कादंबऱ्यांमध्ये आढळत नसली, तरी पडद्याावरचे त्याचे अजिंक्य रूप या कादंबऱ्यांमुळेच साकारले. बॉण्ड अंतर्बाह्य समजून घेण्यासाठी म्हणूनच सिनेमांपेक्षा पुस्तके अधिक कामी येतात.
दि.बा. मोकाशींनी हा अनुवाद अक्षरश: धावत पळत नाही, तर शब्द तुडवत केला असावा. त्याची प्रचीती घेण्यासाठी एक नमुना येथे जोडतो –
‘नमस्ते साहेब.’
एमची खोली पूर्वी आठवत होती, तशीच बॉण्डला दिसली. महिनेच्या महिने या इस्पितळातून त्या इस्पितळात त्याने काढले होते. आणि मोठ्या कष्टाने तो पूर्ववत झाला होता. त्या रशियन बाईने बुटाच्या लाथेने जे विष त्याच्या अंगात टोचले, त्यानं तो मृत्यूच्या पाशात जाऊन परत आला होता. जवळ-जवळ पुनर्जन्मच तो. पुन्ह कामाला लागायचं याच जिद्दीनं त्या विषाच्या परिणामांशी तो झगडला होता. आणि या ऑफिसमध्ये पुन्हा बोलावणं येणं म्हणजे प्रकृती पूर्ववत झाल्याचीच खूण होती. त्याने एमच्या धूर्त नजरेत पाहिले. काय भानगड काय आहे? मागच्या कामगिरीतील चुकांबाबत ताशेरे? का एखादी नवी, छानपैकी मुद्दाम आपल्यासाठी ठेवलेली कामगिरी?
‘कसं वाटताय आता? परत कामावर आल्यानं बरं वाटत असेल?’ एमने म्हटले.
‘फार बरं वाटताय साहेब. प्रकृतीही छान आहे.’
‘मागच्या केसबद्दल काही सांगायचं उरलाय? तुम्ही ठीक होईपर्यंत त्याचं काही विचारायचं नाही असं ठरवलं होतं. मी चौकशी करायचा हुकूम दिला होता.’
बॉण्ड म्हणाला ‘माझाच मूर्खपणा झाला तेव्हा. त्या बाईच्या इतक्या जवळ उभा राहिलो. तिनं असं काही निर्वाणीचं अस्त्र छपवलं असेल हे लक्षांत यायला हवं होतं.’
‘तेही आहेच.’ एम म्हणाला. ‘पण मला आठवताय त्याप्रमाणे तुमचं पिस्तुल उडालं नाही. बिघाड झालाय का त्यात? असली चूक आपल्याला पुन्हा परवडायची नाही. तुमच्या मागचं झीरो झीरो हे तुमच्या खास कामाचं द्योतक आहे. नाही तर हे काम सोडा. साधं काम घ्या.’
‘वाटताय’, ‘उरलाय’, ‘होताय’, ‘जाताय’ हे वाचताना जेम्स बॉण्ड आणि एम हे ब्रिटिश हेरखात्यातील सदस्य नसून कोकणातील खेड्यांत पूजा सांगायला जाणारे भट असल्याचे क्षणभर वाटू लागते.
अर्थात या भाषिक उच्चारण पद्धती, हनी या नावाचे हॉनी आणि रिचमंड भागाचे रिचमॉण्ड असे खटकणारे उल्लेख वगळता अनुवादात दि.बा. मोकाशींनी पूर्ण रंगत आणली आहे. त्याकाळात शहरातील थिएटरात बॉण्डपट पाहताना त्यातल्या इंग्रजीला मख्खपणे टाळत आपल्या वकुबाप्रमाणे कथानकाचे आकलन करणाऱ्या मराठी वाचकवर्गाला संपूर्ण कथानक बारीक-सारीक तपशीलासह कळण्याचा मार्ग म्हणून या पुस्तकांकडे पाहावे लागेल. पण हे पुस्तक विक्रीयंत्रणेतून त्याच दशकात हद्दपार झाले. त्यास अनुवादातील घाई आणि प्रकाशनमूल्य हे दोन्ही कारणीभूत आहे. दि.बा. मोकाशींमधील निष्णात कथाकार या अनुवादात कुठेच सापडत नाही. जी.ए. कुलकर्णी यांच्या प्रत्येक अनुवादात त्यांची शैली उतरत जाते. तसे मोकाशींनी केलेल्या घणघणतो घंटानादमध्येही दिसत नाही.
आर्थिक गरज, प्रकाशक मित्राला दिलेला शब्द पूर्ण करण्याच्या निमित्ताने किंवा हौस म्हणून मोकाशींनी या पुस्तकाचा अनुवाद केला असावा. कारण त्याबाबत त्यांनी कुठे फारसे उल्लेख केल्याचे सापडत नाहीत. कित्येक संग्रहकांना विचारूनही अशा प्रकारचे पुस्तक मोकाशींनी अनुवादित केले असल्याचा आणि त्याची प्रत कुठेही पाहिल्याचे समजले नाही.
अर्थात त्याच्या अनुवादात त्रुटी आढळल्या तरी माझ्या आवडीच्या लेखकाने बॉण्ड कादंबरीचाही अनुवाद केला म्हणून, तो बाजारातून अनुपलब्ध आणि जाणकारांची नजर चुकवून माझ्यासमोर एका प्रतीच्या रूपात का होईना जिवंत आहे, त्यामुळेच माझ्याकडचे मोकाशींचे सर्वात दुर्मीळ पुस्तक म्हणून मला ते महत्त्वाचे वाटते.
– पंकज भोसले
– या दीर्घलेखाचे पुढील भाग –
मोकाशींच्या कथांसोबत वाढत जाताना… (३)
साधी भाषा हीच खरी, या निर्णयाला मी आलो. साध्या भाषेतून वाटेल तो आशय मांडता येईल, याचा मला आत्मविश्वास होता.
मोकाशींच्या कथांसोबत वाढत जाताना… (४)
४. ‘दिठी’उत्तर काळातील मोकाशी…
दि.बा. मोकाशी यांच्या एका कथेवर पन्नास-साठ वर्षांनंतरही चित्रपट निघू शकतो, हे दिठी चित्रपटाच्या निमित्ताने पाहायला मिळाले.
– या लेखाचा पहिला व दुसरा भाग –
मोकाशींच्या कथांसोबत वाढत जाताना… (१)
१. एक गमावलेले दुर्मीळ पुस्तक…
चावून चोथा झालेल्या विशेषणांनी नटलेल्या नवकथेच्या फौजेतल्या इतर कथाकारांहून म्हणूनच मोकाशींची कथा भिन्न ठरली. शिळी झाली नाही.
मोकाशींच्या कथांसोबत वाढत जाताना… (२)
२. एक उशिराने कमावलेले दुर्मीळ…
हे पुस्तक आहे इयन फ्लेमिंगच्या जेम्स बॉण्ड कादंबरी मालिकेतील ‘डॉ.नो.’ या पुस्तकाचा मोकाशींनी केलेला अनुवाद./p>
लक्षणीय कथासंग्रह
मुक्काम पोस्ट सांस्कृतिक फट
मराठीतील महत्त्वाचे 'लिहिते लेखक' असलेल्या सतीश तांबे यांची कथालेखक व संपादक अशी वाचकांना ओळख आहे. वास्तव व कल्पना यांची सरमिसळ, सूक्ष्म विचार आणि चिंतन-मनन यांची बांधेसूद रचना म्हणजे त्यांच्या कथा असतात. म्हणूनच ज्येष्ठ समीक्षक म.द. हातकणंगलेकर यांनी तांबे यांच्या कथांना ' नव (नव) कथांच्या पलीकडे जाणाऱ्या कथा' असं म्हटलं आहे.
तांबे यांनी बीएस्सी केल्यानंतर एमए केलं. एमएला ते मराठी आणि सौंदर्यशास्त्र या विषयांमध्ये सर्वाधिक गुण मिळवून उत्तीर्ण झाले. त्यांच्या लेखनाची सुरुवात कवितांपासून झाली. नंतर त्यांनी वृत्तपत्रांमधून स्तंभलेखन व सदरलेखन केलं. त्यांची ' साप्ताहिक दिनांक'मधील 'मोकळीक' , तसेच 'आपलं महानगर' या सायंदैनिकातील 'हळक्षज्ञ' आणि 'लगोरी' ही सदरं विशेष गाजली. कथांसोबतच त्यांनी एकांकिका लेखन केलं आहे. तसेच विचक्षण संपादक म्हणूनही काम केलं आहे. 'आजचा चार्वाक' ( १९८९ ते १९९८) हा दिवाळी अंक आणि ‘अबब! हत्ती' (१९९१ ते १९९६) हे लहान मुलांचं मासिक यांच्या संपादनात त्यांचा मोलाचा वाटा होता. त्यांच्या कथासंग्रहांना राज्य शासनाचे पुरस्कार मिळाले असून इतर महत्त्वाचे पुरस्कारही मिळालेले आहेत.
‘‘दूर कुठेतरी एका कोपऱ्यात अभिजनांचा टिचभर तुकडा आणि दुसरीकडे हा बहुजनांचा अक्राळविक्राळ प्रदेश. मी त्याच्या मध्यावर कुठेतरी उभा… अगदी एकटा. न घर का, न घाट का!’’
– ‘मुक्काम पोस्ट सांस्कृतिक फट’ कथेतून
—
गेली ३५हून अधिक वर्षं ज्येष्ठ लेखक सतीश तांबे निष्ठेने कथालेखन करून ‘कथेचा चिंचोळा अवकाश’ सातत्याने विशाल करत आहेत. मुठीत काजवा लपवलेला असावा, तशी त्यांच्या कथेत मर्मदृष्टी दडलेली असते आणि जेव्हा ती वाचकाला सन्मुख होते, तेव्हा वाचक चकित होऊन अंतर्मुख होतो.
या संग्रहातली ‘मुक्काम पोस्ट सांस्कृतिक फट’ ही कथा मराठी साहित्याची सांस्कृतिक चिकित्सा करते. तर ‘यत्र-तत्र-सावत्र’ ही कथा जमिनीच्या रूपकातून केलेलं मानवी अवस्थेवरचं करुण भाष्य ठरते. ‘नाकबळी’सारखी मिश्कील वाटणारी कथा गंभीरपणे स्त्रीपुरुष संबंधांचा वेध घेते. तर ‘संशयकल्लोळात राशोमान’ ही कथा सत्य म्हणजे काय, या प्रश्नाचा रहस्य कथेच्या अंगाने वेध घेते. ‘रावण आडनावाच्या पांडवपुत्राच्या नावाची जन्मकथा’ ही कथा म्हणजे जणू कल्पित कसं रचावं याचा वस्तुपाठ घालून देणाऱ्या आपल्या महाकाव्यांना वाहिलेली आदरांजलीच
लव्ह इन द टाइम ऑफ करोना
कथा प्रेमाच्या… कथा ओढीच्या…
मराठीतल्या आघाडीच्या तरुण लेखकांमध्ये प्रणव सखदेव यांचं नाव घेतलं जातं. त्यांनी अग्रगण्य मराठी दैनिकांत पत्रकार म्हणून काम केलं असून ते मराठी प्रकाशन क्षेत्रामध्ये संपादक व अनुवादक म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांच्या कथा आणि कविता मान्यवर नियतकालिकांमधून प्रकाशित होत असतात. ‘पायऱ्यांचा गेम आणि इतर कविता’ हा कवितासंग्रह, 'निळ्या दाताची दंतकथा’, ‘नाभितून उगवलेल्या वृक्षाचं रहस्य' हे कथासंग्रह, व ‘काळेकरडे स्ट्रोक्स', ‘96 मेट्रोमॉल’ या कादंबऱ्या असं त्यांचं साहित्य प्रकाशित झालं आहे. त्यांना अनुवाद-प्रकल्पासाठी २०१५-१६ सालची ‘कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान’ची अभ्यासवृत्तीही मिळाली आहे. त्यांना लेखनासाठी महत्त्वाची पारितोषिकं मिळाली असून इंग्रजीतल्या गाजलेल्या पुस्तकांचा अनुवाद त्यांनी केला आहे.
फिक्शन लेखन करणं ही त्यांची पॅशन असून त्यातून समकालातल्या प्रश्नांचा भिडणं हे त्यांना महत्त्वाचं वाटतं. आजच्या तरुणांची मानसिकता, त्यांचे प्रश्न, विखंडित जगणं व तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर या सगळ्याचं प्रतिबिंब त्यांच्या लेखनात पडलेलं दिसून येतं.
तिरकस राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक लिखाणासाठी तसेच चित्रपटविषयक लिखाणासाठी प्रसिद्ध. सकाळ, लोकसत्ता आणि आता महाराष्ट्र टाइम्स असा पत्रकारितेचा २८ वर्षांचा प्रवास. सध्या महाराष्ट्र टाइम्सच्या मुंबई आवृत्तीचे निवासी संपादक. चित्रपट समीक्षक तसेच रविवार पुरवणीचा समन्वयक म्हणून दीर्घकाळ काम.
लोकसत्ताच्या लोकरंग पुरवणीत ‘दोन फुल एक हाफ’ हे सदर ‘तंबी दुराई’ या नावाने १२ वर्षे लिहिलं, आणि ते सर्वदूर लोकप्रिय झालं आहे. त्याचे तीन खंड पद्मगंधा प्रकाशनतर्फे प्रकाशित झाले व त्यांना ‘राज्य शासनाचे सर्वोत्कृष्ट विनोदी लेखना’चे दोन पुरस्कार मिळाले.
पुढे ‘तंबी दुराई' याच नावाने ‘दीड दमडी’ हे सदर महाराष्ट्र टाइम्समध्ये पाच वर्षे लिहिलं. ‘पावणे दोन पायाचा माणूस' ही कादंबरी प्रकाशित. पद्मगंधा, ऋतुरंग, आवाज, रूची, जत्रा अशा अनेक दिवाळी अंकांमध्ये सातत्याने लेखन केलं आहे. ‘एक हजाराची नोट', ‘ब्रेव्हहार्ट', ‘लोणावळा बायपास’. ‘माझी आई’ या आणि इतर चित्रपटांचे पटकथा-संवाद, गीत लेखन. ‘टिकल ते पॉलिटिकल’, ‘बंड्याचा फंडा’ इत्यादी मालिकांसाठी लेखन केलं आहे.
गणेश मतकरी शिक्षणाने आर्किटेक्ट असलेल्या गणेश मतकरी यांनी पंधरा वर्षांच्या कालावधीत आपली ओळख बनवली ती जागतिक चित्रपटांचा व्यासंगी समीक्षक म्हणून , आणि मग अचानक ते साहित्य क्षेत्राकडे वळले . नॅरेटीव फॉर्मचा कथा आणि कादंबरी अशा दोन्ही अंगांनी विचार करत त्यांनी आधुनिक शहरी समाजजीवनातली गुंतागुंत आपल्यासमोर मांडली . वैशिष्ट्यपूर्ण भाषा आणि दृश्यात्मकता हे त्यांच्या कथालेखनाचं वैशिष्ट्य मानता येईल . साहित्य आणि समीक्षा यांच्या जोडीला त्यांची मुशाफिरी आता पटकथालेखनातही सुरू झाली आहे .
हृषीकेश पाळंदे याचा जन्म १९८५ सालचा. तो पुण्यातच शिकला आणि वाढला. आर्किटेक्चरची डिग्री अर्धवट सोडून त्याने बी.एस्सी. स्टॅटिस्टिक्स केलं. त्यानंतर एम.एस्सी व डिप्लोमा इन जर्नालिझम हे दोन्ही कोर्सेसही त्याने अर्धवट सोडून दिले. त्यानंतर कुठलीच नोकरी नीट केली नाही. अर्धवट सोडणं, हे त्याचं लक्षण बनलं. 'काय करणारेस तू पुढे?' या प्रश्नाला कंटाळून कुटुंब आणि पुण्याला सोडून २०११ साली अहमदाबाद ते जम्मू असा १९०० किमीचा एकांडा सायकलप्रवास त्याने केला. या सफरीत त्याला स्वत:बद्दल आणि आयुष्याबद्दल अनेक इंटरेस्टिंग प्रश्न पडले. तो डोक्यातला गुंता त्याने 'दोन चाकं आणि मी' या प्रवासवर्णनपर पुस्तकातून लिहिला. डोक्यातल्या प्रश्नांच्या चक्राला वाहिलेल्या 'बयो' आणि 'भरकटेश्वर' या दोन कादंबऱ्याही लिहिल्या. त्यानं अजूनतरी लिखाणाला सोडलं नाहीये. सध्या तो कोकणात राहतोय. चंगळवादाची झापडं लावून बसलेल्या जगात तो मिनिमलिस्ट जीवनशैलीनी जगू बघतोय . बुद्धाने सांगितलेल्या मध्यमार्गावर सध्या तो बरंच काही वाचतोय, त्यावर उलटसुलट विचार करतोय.
परेश जयश्री मनोहर मूळचा भटक्या आहे , मनाच्या कोअरमध्ये कार्यकर्ता .... भारत ज्ञान विज्ञान समुदाय संघटनेसोबत गेली वीस वर्षं काम करतोय . सामाजिक कामाला वाहिलेल्या टाटा ट्रस्टच्या Deta Driven Governance टीममध्ये प्रोग्रॅम मॅनेजर म्हणून नोकरी करतो . भवताल बघत असतो , अस्वस्थ असतो , व्यक्त होतो आणि कामही करतो .
नीरजा या ऐंशीच्या दशकात उदयाला आलेल्या कवयित्री व कथालेखिका . एक बंडखोर व स्त्रीवादी कवयित्री म्हणून त्यांची ओळख आहे . त्यांच्या लेखनातून सामाजिक तसंच राजकीय भान त्या व्यक्त करतात . त्यांनी ललित व चिंतनपर लेखनही केलं आहे . स्त्री पुरुष नात्यातील अनेकविधतेचा , गुंतागुंतीचा आणि संदिग्धतेचा त्या वेध घेऊ पाहतात . एकूणच नात्या - नात्यातील संवाद - विसंवादाचं वास्तवदर्शी चित्रण संवेदनशीलपणे त्या लेखनातून करतात .
प्रवीण धोपट यांचे कथा , कादंबरी आणि नाटक हे विशेष आवडीचे लेखनप्रकार . मुक्त पत्रकारितेपासून लेखनाला सुरुवात . प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाट्यलेखन तसंच सिनेमासाठी कथा , पटकथा आणि संवादलेखन .
मनस्विनी लता रवींद्र ही विविध माध्यमांतून स्वैरपणे लिखाण करणारी लेखिका आहे . लहानपणी ती कविता लिहायची , पण पुढे नाटकाचं औपचारिक शिक्षण घेतल्यावर तिला नाटक हे माध्यम हाताळून बघावंसं वाटलं . एकविसाव्या वर्षी तिचं पहिलं नाटक आलं सिगरेटस् . टेलिव्हीजनच्या मालिकांपासून ते चित्रपट , ऑडिओ सिरिज , वेब सिरिज असे सर्व प्रकारचं लिखाण ती करते . तिने कथालेखन सुरू केलं असून नाटक आणि कथा दोन्हीमध्ये आकृतिबंध आणि आशय यात काही प्रयोग करून बघते आहे . नातेसंबंध आणि त्यातलं राजकारण यात तिला अधिक रुची असून , माणसाचे तपशील तिला रोचक वाटतात .
एका अदृश्य व्हायरसने अख्ख्या जगाचा कब्जा घेतला. सगळंच एकदम स्टॅच्यू होऊन गेलं… Standstill!
या अस्वस्थ वर्तमानामध्ये चहूकडे मरणाची दाट छाया पसरलेली असताना मनं कासावीस झाली. प्रेमाचा अंकुर मात्र सोशल डिस्टन्सिंगचा मुलाहिजा न पाळता बेभान पसरत गेला. सगळं जितकं जास्त बंद बंद होत गेलं तितकं कुणीतरी जास्त जवळचं असावं असं वाटू लागलं. या करोनाकाळात वेगवेगळ्या नात्यांमध्ये फुलणारं प्रेम हेच आता नव्याने जगण्याची उमेद देईल?
घनगर्द
शिक्षणाने आणि व्यवसायाने केमिकल इंजिनिअर असलेले हृषीकेश गुप्ते हे मराठी साहित्यातले आजचे आघाडीचे तरुण सर्जनशील लेखक आहेत. रायगड जिल्ह्यातील नागोठणे या गावी त्यांच्या जन्म झाला आणि शिक्षणही तिथेच झाले. 2000 सालापासून त्यांनी लेखनाला सुरुवात केली आणि 2008 सालापासून त्यांचं लेखन विविध नियकालिकांमधून प्रसिद्ध झालं. मनातली भीतीची आदिम भावना, माणसाच्या लैंगिक प्रेरणा, त्याच्या भावभावनांची उलघाल ही त्यांच्या लेखनाची मुख्य आशयसूत्रं होतं. गूढ-अद्भुतता, चित्रमय, प्रासादिक व ओघवती भाषा या लेखनवैशिष्ट्यांमुळे त्यांचं लेखन खिळवून ठेवतं.
'दंशकाल’, 'चौरंग' या कादंबऱ्या, 'काळजुगारी’, 'हाकामारी' या लघुकादंबऱ्या आणि 'अंधारवारी’, ‘दैत्यालय’, 'घनगर्द’, 'परफेक्टची बाई, फोल्डिंगचा पुरुष' हे कथासंग्रह अशी त्यांची एकूण साहित्यसंपदा प्रकाशित आहे. विविध पुरस्कारांनी त्यांना सन्मानित करण्यात आलं आहे. त्यांनी 'दिल, दिमाग और बत्ती’ या चित्रपटाचं आणि 'हजार वेळा शोले पाहिलेला माणूस’ या स्वलिखित कथेवर आधारित चित्रपटाचं दिग्दर्शनही केलं आहे.
हृषीकेशच्या सगळ्या कथांमधून आरपार जाणारं एक सूत्र आहे.
ते म्हणजे त्यात दिसणारी कल्पनाशिलता.
त्याच्या प्रत्येक कथेच्या केंद्रस्थानी
मुठीतल्या काजव्यासारखी लुकलुकणारी एखादी कल्पना असते.
हृषीकेश त्या कल्पनेच्या सगळ्या शक्यतांचा शोध घेत जातो.
तिचे सगळे कोपरे धुंडाळतो.
महत्वाचं म्हणजे, तो या प्रक्रियेचा आनंद घेतो.
म्हणूनच त्याच्या कथांमध्ये
एक चैतन्य सळसळताना जाणवतं.
‘घनगर्द’ या कथांसंग्रहामधून
हृषीकेशच्या कथेने एक उंबरठा ओलांडला आहे.
ती आता अधिक व्यामिश्र आणि पैलूदार होते आहे
भय आणि अदभूताचा मार्ग तिने सोडलेला नाही.
मात्र त्या मार्गाला आता अनेक नव्या वाटा फुटलेल्या आहेत.
त्या नेमक्या कुठे जाणार हे कोणीही सांगू शकणार नाही.
पण हा प्रवास दीर्घ आणि रोमहर्षक असेल.
याची खात्री ‘घनगर्द’ वाचल्यावर पटते, हे महत्वाचं.
– निखिलेश चित्रे (प्रस्तावनेतून)
निळ्या दाताची दंतकथा आणि इतर कथा
मराठीतल्या आघाडीच्या तरुण लेखकांमध्ये प्रणव सखदेव यांचं नाव घेतलं जातं. त्यांनी अग्रगण्य मराठी दैनिकांत पत्रकार म्हणून काम केलं असून ते मराठी प्रकाशन क्षेत्रामध्ये संपादक व अनुवादक म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांच्या कथा आणि कविता मान्यवर नियतकालिकांमधून प्रकाशित होत असतात. ‘पायऱ्यांचा गेम आणि इतर कविता’ हा कवितासंग्रह, 'निळ्या दाताची दंतकथा’, ‘नाभितून उगवलेल्या वृक्षाचं रहस्य' हे कथासंग्रह, व ‘काळेकरडे स्ट्रोक्स', ‘96 मेट्रोमॉल’ या कादंबऱ्या असं त्यांचं साहित्य प्रकाशित झालं आहे. त्यांना अनुवाद-प्रकल्पासाठी २०१५-१६ सालची ‘कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान’ची अभ्यासवृत्तीही मिळाली आहे. त्यांना लेखनासाठी महत्त्वाची पारितोषिकं मिळाली असून इंग्रजीतल्या गाजलेल्या पुस्तकांचा अनुवाद त्यांनी केला आहे.
फिक्शन लेखन करणं ही त्यांची पॅशन असून त्यातून समकालातल्या प्रश्नांचा भिडणं हे त्यांना महत्त्वाचं वाटतं. आजच्या तरुणांची मानसिकता, त्यांचे प्रश्न, विखंडित जगणं व तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर या सगळ्याचं प्रतिबिंब त्यांच्या लेखनात पडलेलं दिसून येतं.
माझ्या बापाने तोंड उघडलं
काही क्षण गेले असतील नसतील .
मग पहिल्यांदा त्या पत्रकाराला माझं –
या निळ्याभोर दंतराजाचं दर्शन झालं.
माझा बाप विचारलेल्या प्रश्नांचं उत्तर देत होता.
पण पत्रकारांचं सगळं लक्ष केंद्रित झालं होतं,
ते माझ्यावर – शहाणपणाच्या निळ्याभोर दंतराजावर!
माझा बाप बोलणं थांबत म्हणाला, काय झालं?
पत्रकार म्हणाला, ”तुम्हाला एक दात आहे, निळाभोर!”
बापाच्या मनात तो आवाज घुमला – ‘दंतरुपी शहाणपणा!’
तो उठणार, तोच धपकन खाली पडला आणि मेला!
आणि माझी रवानगी झाली त्या पत्रकाराच्या हिरडीत!
मानवाची फरफट आता सुरु होणार होती.
कारण माझी हि कहाणी कुणालाच ठाऊक नव्हती.
खरंतर शहाणपणाचाच शाप झाला होता!’