गेल्या वीस वर्षांतली मला आवडलेली कथा / दीपा देशमुख

मराठी साहित्यात ‘नवकथे’चा काळ हा कथा या साहित्यप्रकाराच्या बहराचा काळ होता असं म्हटलं जातं. परंतु १९८० नंतर एकीकडे जागतिक पातळीवर विविध भाषांमधले लेखक कथेत वेगवेगळे प्रयोग करून भर टाकत असताना, मराठी कथा मात्र विविध कारणांमुळे दुर्लक्षित राहिली. तिचा प्रवाह हवा तितका खळाळता राहिला नाही. गेल्या काही वर्षांत मात्र पुन्हा एकदा हा साहित्यप्रकार जोम धरू पाहतो आहे. वेगवेगळ्या बोलीभाषांमधले, वर्गांमधले लेखक वेगवेगळे आशय-विषय घेऊन कथालेखन करत आहेत. परंतु अजूनही मराठी वाचक, आस्वादक नवकथेच्या पुढे पाऊल टाकू शकलेला नाही. म्हणूनच गेल्या वीस वर्षांत लिहिल्या गेलेल्या कथांवर काहीएक चर्चा व्हावी, असा विचार करून आम्ही नीतीन रिंढे, दीपा देशमुख आणि किरण येले या तीन मान्यवर लेखकांना, गेल्या वीस वर्षांतल्या त्यांना आवडलेल्या कथांवर लेख लिहायला सांगितलं. हे लेख एक किंवा मोजक्या काही कथांवर असले, तरी वाचकांना दिशादर्शन व्हावं यासाठी त्यांना आवडलेल्या इतर कथांची यादीदेखील द्यायला सांगितलं. त्यातला लेखिका व उत्तम वाचक दीपा देशमुख यांचा लेख…

निवडलेली कथा : दोन शतकांच्या सांध्यावरच्या नोंदी
(लेखक- बालाजी सुतार.)

लघुकथा, दीर्घकथा, कादंबरी असे सगळे साहित्यप्रकार वाचताना त्या-त्या प्रकारांची वैशिष्ट्यं, त्यांच्यातलं सौंदर्य, त्यांच्यातली बलस्थानं तर लक्षात येतात आणि वाचक आपापल्या पिंडाप्रमाणे एका विशिष्ट प्रकाराकडे जास्त खेचला जातो. मला स्वत:ला कथा हा प्रकार आवडतो, याचं कारण तो नेमका आणि सुटसुटीत असून तो वाचकाच्या सगळ्या अपेक्षाही पूर्ण करतो.
ज्या वेळी रोहन प्रकाशनकडून मला आवडलेल्या कथेबद्दल लिहिण्याचा प्रस्ताव आला, त्या वेळी यात काय विशेष, आपण सहज एखादी आपल्याला आवडलेली कथा घेऊन त्यावर लिहू असं मला वाटलं. पण त्याच वेळी, गेल्या २० वर्षांमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या कथेवरच लिहायचं आहे असं सांगण्यात आलं तेव्हा मी विचारात पडले. चटकन डोळ्यांसमोर मनाला भिडलेली एकही कथा आठवेना. ज्या कथा आठवत होत्या, त्या सगळ्या अनुवादित होत्या. इथे तर अनुवादित कथा नको होती, अस्सल बाजाची कथा हवी होती. आणि मग लख्ख वीज चमकून जावी, तशी एक कथा डोळ्यांसमोर आली आणि माझा शोध तिने थांबवला. तुला हवं ते सगळं माझ्यात आहे असं तिने समोर येऊन सांगितलं. खरंच होतं ते… मला जे जे हवं ते या कथेत सापडलं. कथा आहे – ‘दोन शतकांच्या सांध्यावरच्या नोंदी’ आणि लेखक – बालाजी सुतार.
बालाती सुतार हा नव्या दमाचा, नव्या ताकदीचा आणि आसपासचं वास्तव वेगळ्या शैलीत मांडणारा तरुण लेखक. राजन गवस यांनी म्हटल्याप्रमाणे, ‘उद्या कथासाहित्याचा इतिहास लिहिताना बालाजी सुतार या लेखकाला वगळून पुढे जाताच येणार नाही.’ नुकतंच बालाजी सुतार यांना ‘बी. रघुनाथ’ पुरस्काराने गौरवलं गेलं, त्या वेळी “सरलेले शतक आणि चालू शतक यांच्या सांध्यावरचा हा अस्वस्थ करणारा कालखंड आहे. या काळाला शब्दबद्ध करण्याचा लेखक म्हणून मी प्रामाणिक प्रयत्न करतो,” असे उद्गगार त्याने काढले होते. एक संवेदनशील लेखक आणि एक जिज्ञासू वाचक, विचारवंत; इतिहास, भूगोल, समाजशास्त्र, जागतिक सिनेमा, संगीत, साहित्य, नाटक, कविता या सगळ्या क्षेत्रांचं बारकाईने अवलोकन करणारा असा हा लेखक आहे.
‘दोन शतकांच्या सांध्यावरच्या नोंदी’ या कथेची सुरुवात होते ती २००० सालातल्या एका दिवसापासून. तो दिवस असतो ८ डिसेंबर १९९२. खरंतर दोन दिवस आधीच म्हणजे ६ डिसेंबरला बाबरी मशीद पाडली गेलेली असते; आणि त्यामुळे संपूर्ण देशभर दहशतीचं वातावरण तयार झालेलं असतं. देशभरात सगळीकडे संचारबंदी, हिंसा, दंगे, जाळपोळ, लुटालूट होत असताना बिलाल नावाचा एक गुंड दंग्यात मारला गेल्याचं वृत्त कथानायकाच्या कानावर येऊन पडतं. या बिलालने नायकालादेखील तू मशिदीच्या कुंपणाबाहेर का मुतलास म्हणून दम देऊन कानशिलात लगावलेली असते. त्या वेळी संताप झाला असला, तरी प्रत्यक्षात नायक काहीही करू शकत नाही. त्यामुळे दंगा होणं, जातिधर्मावरून तेढ वाढणं हे पसंत नसलेला नायक बिलालच्या मृत्यूने मात्र सुखावतो. मात्र हे सुखही क्षणिकच टिकतं. कारण याच बिलालची वृद्ध आई, आजारी बायको आणि चिमुकली तीन मुलं रस्त्यावर आलीत हे कळताच त्याच्यातला माणूस हेलावतो. ही घटना लिहीत असतानाच नायक या काळात जातिधर्मातली तेढ कशी वाढली गेली तेही वास्तव नोंदवून जातो. तत्पूर्वी वेगवेगळ्या जातिधर्माचे लोक – गावांत असो, की शहरात – गुण्यागोविंदाने राहत होते, जातीच्या नावावरून एकमेकांना हाका मारत होते. पण त्या वेळी असं संबोधताना आपण चुकीचं काहीतरी करतोय याचं भानही त्यांना नव्हतं. पण नंतर ते बदलत गेलेलं चित्र आणि त्या बदलाचे उमटलेले पडसाद लेखक सुरुवातीलाच नोंदवतो. धर्माविषयी, जातीविषयी अनेक प्रश्न लेखकाच्या मनात निर्माण होतात आणि तेच प्रश्न कुठल्याही निर्मळ मनाच्या व्यक्तीला, स्वच्छ दृष्टीच्या व्यक्तीला पडलेले असतात. ‘पूर्वी द्वंद्वयुद्धाच्या गोष्टी लिहिल्या गेल्या जायच्या, आता द्वंद्वंयुगाच्या लिहाव्या लागतील’ असंही लेखक म्हणतो. ‘भिकारचोट धंदा आहे धर्म म्हणजे’ असं उद्विग्न होत यातला नायक आपलं मत मांडतो.

बालाती सुतार हा नव्या दमाचा, नव्या ताकदीचा आणि आसपासचं वास्तव वेगळ्या शैलीत मांडणारा तरुण लेखक. राजन गवस यांनी म्हटल्याप्रमाणे, ‘उद्या कथासाहित्याचा इतिहास लिहिताना बालाजी सुतार या लेखकाला वगळून पुढे जाताच येणार नाही.’

त्यानंतर २००८ उजाडतो आणि त्यातला एखादा दिवस, ज्या दिवशी कथेतला नायक भर उन्हात पाण्यासाठी वणवण करत असलेल्या मायलेकींना बघतो. शहरातल्या लोकांना मिळणारं मुबलक पाणी आणि आजही खेड्यापाड्यातली पाण्यावाचून होणारी दैना या नायकाला विचार करायला लावते. या स्त्रीची असहाय अवस्था बघणाऱ्याच्या लक्षात येत नाही, तर तिचं बाई असणं मात्र पटकन त्याच्या नजरेत भरतं, ही गोष्ट कथानायकाला बोचते. याच दरम्यान नायकाने गावात जाऊन ‘भाजप’ या पक्षाची शाखाही उघडलेली असते. (पुढे हाच नायक ‘ज्या शाखांना साध्यासरळ माणुसकीची फळं लागत नाहीत, त्या शाखा किंवा ती झाडं रोपून काय उपयोग?’ असा प्रश्नही विचारतो.) गावातले राजकारणी पक्ष आणि त्यांची दादागिरी, जात आणि पक्षातलं आपलं स्थान यांचा घेतलेला फायदा, एकमेकांवरच्या कुरघोडी आणि चढलेला माज हेही त्या-त्या प्रसंगातून अनुभवायला मिळतं. गावातलं जातीचं, निवडणुकीचं, आरक्षणाचं राजकारण, आणि तिथेही स्वार्थासाठी उपयोग करून कोणालातरी निवडून आणणं आणि आपलं इप्सित साध्य होईपर्यंत त्याचा ऱ्हास करणं… या सगळ्यांमध्ये पाण्याचा प्रश्न तसाच राहतो. मुबलक मिळणाऱ्या पाण्यापासून बिसलेरी वॉटरच्या बाटल्यांपर्यंत आपण कसे आलो हेही कळत जातं.
त्यानंतर उगवतं ते २०१३ साल! गावातला शेतमळा, विहीर असलेला शेतकरी… त्याच्याबद्दलच्या नायकाच्या मनात कोरलेल्या आठवणी आणि एकाएकी त्याने गळ्याला फास लावून आत्महत्या केल्याची बातमी नायकाला कळते. या आत्महत्येची मुळं शोधताना बदलत गेलेली परिस्थिती, पाण्याचं आटणं, सगळं काही खर्चून केलेले प्रयत्न, हाती आलेलं अपयश आणि मग मुलाबाळांचंही संगोपन, लग्न आपण करू शकणार नाही, सावकाराचं देणं फेडू शकत नाही, त्याच्याकडून पदोपदी होणाऱ्या अपमानाला सहन करू शकत नाही यामुळे गळ्यात फास घेऊन त्या शेतकऱ्याने केलेली आत्महत्या नायकाला दिसते, कळते. या आत्महत्येमुळे सरकारकडून कुटुंबाच्या हातात पडणारे नेमके तुटपुंजे पैसे, त्याचा विनियोग कसा करायचा, थोडक्यात; फाटलेल्या आभाळाला ठिगळ कसं जोडायचं हा प्रश्न नायकाला पडतो. एका शिक्षकाला चारचाकी खरेदी करायची असेल तर काहीच मिनिटांत बँक कर्ज देते, पण शेतकऱ्याला मात्र वारंवार चकरा मारायला लावून शेवटी कर्ज देण्यास नकार देते ही परिस्थितीही नायक आपल्यासमोर आणून दाखवतो.
शेवटाकडे येताना, २०१७ साल उजाडतं. उजाडतं की मावळतीच्या दिशेला जातं हा प्रश्न नायक करत नाही, पण वाचकांच्या मनात हा प्रश्न तो पेरून जातो. आरक्षणाच्या मुद्द्याकडेही कथेतला नायक लक्ष वेधतो. शिकणारे जास्त डोकं चालवतात, ते नको म्हणून अडाणी लोकांना राजकारणात जास्तीत जास्त वाव मिळत राहतो, पण त्यांचीही अधोगती ठरलेलीच. तसंच, ‘बाजलं बदलून पोर होत नसतं, तर नवरापण बदलावा लागतो’ या म्हणीनुसार पूर्वीचं वंशपरंपरेने निवडून आलेलं सरकार नाकारून मोदी सम्राट सत्तेवर येतात. स्वर्गातून जणूकाही प्रेषित अवतरला असं समजून लोक भारावून त्याच्याकडे बघायला लागतात. याच काळात धार्मिक उन्माददेखील वाढतो. ‘आमच्या अटी आणि नियमांप्रमाणे वागायचं नसेल तर जा पाकिस्तानात’ अशी भाषा देशभक्त करायला लागतात. अरे हो, या दरम्यान देशभक्तांचा जिकडे पाहावं तिकडे सुळसुळाट होतो. आध्यात्मिक आणि उद्योगी बाबांचाही जन्म होतो. जिथे आपल्याच हाताने आपल्याच पोरी बाबाच्या स्वाधीन मोठ्या भक्तिभावाने केल्या जातात.
नवीन साल येतं, त्या वेळी, ‘बाजलं बदलून पोर होत नसतं, तर नवरापण बदलावा लागतो’ यात बदल केला तरी ‘नवरा पण बदलून काही होत नाही’ हे वास्तव नायक दाखवतो. गोष्ट म्हटलं तर इथे संपते, पण तशी ती संपतच नाही. कारण हे विदारक वास्तव गोष्टीला संपू देत नाही.
लेखकाची पाळंमुळं गावच्या मातीत रुजलेली असल्यामुळे ‘दोन शतकांच्या सांध्यावरच्या नोंदी’ या कथेतून गावच्या भाषेचा स्वाद आपोआपच येतो. लेखकाचा नायक शिकण्यासाठी जरी शहरात आलेला असला, तरी त्याची मुळं गावात रुजलेली असल्याने तिथली माणसं, तिथलं जनजीवन यांचं दर्शनही तो या कथेतून वाचकाला घडवतो. खरंतर माणसाची साधी स्वप्नं आता पूर्ण होण्याचे दिवस राहिले नसून त्याच्या आसपासची विदारक परिस्थिती, राजकारण, जात-धर्म यांच्यामुळे पोखरलेली मनं, बोकाळलेला स्वार्थ या सगळ्या तुकड्यांचं कोलाज म्हणजेच ‘दोन शतकांच्या सांध्यावरच्या नोंदी’ ही कथा आहे.
ही कथा आवडण्याचं कारण म्हणजे लेखक बालाजी सुतार याने या दोन शतकांतल्या वास्तवाचा वेध खूप गांभीर्याने घेतलेला आहे आणि तो खूप वेगळ्या पद्धतीने कथेच्या फॉर्ममध्ये बसवला आहे. कथेचं रूपडं प्राप्त झाल्याने वाचक या वास्तवात गुंतला जातो, ते वास्तव जर सरळ सरळ दाखवलं असतं, तर वाचकाला ते तितकंसं भिडणार नाही याची जाणीव लेखकाला असल्याने त्याने कथेचा फॉर्म निवडला असावा. अस्वस्थ करणारं वास्तव अशा प्रकारात गोष्टीस्वरूपात वाचकाच्या समोर येतं आणि वाचक त्यावर अंतर्मुख होऊन विचार करायला लागतो. ही कथा एक अस्वस्थ करणारं सत्य बरोबर घेऊन आपल्या अंत:करणात शिरते आणि तिथे आपलं स्थान शोधत राहते.-दीपी देशमुख

मला आवडलेले काही निवडक कथासंग्रह
- अव्यक्त माणसांच्या कथा / लेखक- उत्तम कांबळे / मनोविकास प्रकाशन.
- परफेक्टची बाई, फोल्डिंगचा पुरुष / लेखक- हृषीकेश गुप्ते / रोहन प्रकाशन.
- सृष्टीत गोष्टीत / लेखक- अनिल अवचट / मॅजोqस्टक प्रकाशन.
- एक कुत्ते की मौत आणि इतर दोन कथा / लेखक- प्रणव सखदेव / रोहन प्रकाशन.
- जीवनचक्र / लेखक- निरंजन घाटे / मनोविकास प्रकाशन.
- घनगर्द / लेखक- हृषीकेश गुप्ते / रोहन प्रकाशन.
- निळ्या दातांची दंतकथा / लेखक- प्रणव सखदेव / रोहन प्रकाशन.

पूर्वप्रकाशित : रोहन साहित्य मैफल नोव्हेंबर २०२०

गेल्या वीस वर्षांतली मला आवडलेली कथा या लेखमालिकेतील इतर लेख

लेखक, समीक्षक व विचक्षण वाचक नीतीन रिंढे यांचा लेख

गेल्या वीस वर्षांतली मला आवडलेली कथा : छटाकभर रात्र, तुकडा तुकडा चंद्र
(लेखक : जयंत पवार)

‘छटाकभर रात्र तुकडा तुकडा चंद्र’ ही कथा गेल्या वीस वर्षांतली सर्वोत्कृष्ट कथा वाटते, असं मी म्हटलं तर त्या बाबतीतही हे काही प्रमाणात खरं असेल. पण या निवडीमागे असणारी कारणं केवळ व्यक्तिगत नाहीत…

लेख वाचा…

आघाडीचे लोकप्रिय कथाकार किरण येले यांचा लेख

गेल्या वीस वर्षांतली मला आवडलेली कथा : तीन लेखक, तीन कथा (जयंत पवार, भारत सासणे, राजन खान)

कल्पनेच्या आधारावर तंत्रज्ञानाच्या मदतीनेन भूतो असे, अमर्याद विस्तारक्षम नवोद्योग निर्माण करण्याची क्षमता असलेल्या भारतभरातील तरुणांसाठी… अनेक यशस्वी `बिझनेस बाजीगरांनी’ दाखविलेले जिद्द, मेहनत, ध्यास…

लेख वाचा…