‘अनुनाद’ हे अरुण खोपकरांचे ‘मॅजेस्टिक’ प्रकाशनाने प्रकाशित केलेले नवे पुस्तक म्हणजे त्यांनीच या पुस्तकातील एका लेखात म्हटल्यांप्रमाणे ‘रूप पाहता लोचनी’ या स्वरूपाचे देखणे ग्रंथरूप आहे. प्रसिद्ध कलादिग्दर्शक विकास गायतोंडे यांनी हे रूप सजवलं आहे. बहुविध कलांवर मनस्वी प्रेम करत मुलगामी लेखन करणाऱ्या खोपकरांचे हे नवे पुस्तक त्यांच्या आधीच्या पुस्तकाच्या मालिकेतला कळसाध्याय आहे.
त्यांचे ‘गुरुदत्त : तीन अंकी शोकांतिका’ हे पुस्तक चित्रपटविषयक विश्लेषणात्मक लेखनाचा नवा मानदंड प्रस्थापित करणारे आहे, तर ‘चित्रव्यूह’ आणि ‘चलत् चित्रव्यूह’ या जोड पुस्तकांत विशेष करून त्यांनी अनेक कलावंतांच्या सर्जनशील प्रेरणांचा शोध घेतला आहे. या पार्श्वभूमीवर त्यांच्या ‘अनुनाद’ या पुस्तकाचं मोल अधिक आहे. सिनेमा आणि साहित्याचा सौंदर्यवेधी दृष्टीने शोध घेणारे चौदा लेख या पुस्तकात समाविष्ट केले आहेत. त्या लेखांचा अनुक्रम त्यांच्या ‘अनुनाद’ या संकल्पनेशी समांतर जाणारा आहे.
खोपकरांची हुकमत कला व्यासंगावर आहे; तशीच ती शब्दांवर आहे. त्यांची शब्दकळा नेमकी व मोहक आहे. पहिल्या भागातील लेख या शब्दप्रेमाविषयीचे आहेत.
खोपकरांची हुकमत कला व्यासंगावर आहे; तशीच ती शब्दांवर आहे. त्यांची शब्दकळा नेमकी व मोहक आहे. पहिल्या भागातील लेख या शब्दप्रेमाविषयीचे आहेत. या शब्दप्रेमातून खोपकरांनी चार आशियाई व पाच युरोपीय भाषांचे अध्ययन केले. या प्रवासात त्यांना भेटलेले भाषाप्रभू, त्या भाषिक प्रदेशातील कला, त्यातून निर्माण झालेली संस्कृती या साऱ्यांचा सौंदर्यपूर्ण धांडोळा त्यांनी घेतला आहे. त्यात त्यांची अंतर्दृष्टी, त्यांचा सौंदर्यवेध व त्यांचे विशाल संदर्भज्ञान यांचा सुरेख मेळ जमला आहे. या विभागातील लेखांत विविध भाषेतील ‘शब्दकोश’ -निर्मितीच्या वेदना व त्या शब्दांतून निर्माण झालेल्या पुस्तकांच्या अचंबित करणाऱ्या कथा व त्या कथानायकांच्या गोष्टीही त्यांनी अगदी निगुतीने सांगितल्या आहेत. त्यातूनच ग्रंथाचे सौंदर्य-सौष्ठत्व कशात आहे याचा अदमास घेत, शेलकी उदाहरणे सादर करत अरुण कोलटकरांच्या ‘सर्पास्त्र’ व ‘भिजकी वही’ या दोन देखण्या पुस्तकांच्या मांडणीचा समर्पक अल्प परिचयही करून दिला आहे.
शब्दप्रेमिक असलेल्या खोपकरांचे चित्र-भाषेबद्दलही तितकेच ममत्व व प्रभुत्व सर्वश्रुत आहे. त्यांचे लघुपट, चित्रपट व याआधीची पुस्तकं त्याची ग्वाही देतात. या विभागातील पहिला लेख ‘पर्शियन मिनिएचर’ हा इराणच्या प्राचीन व समृद्ध संस्कृतीचे ह्रद्य शब्दचित्र रेखाटणारा आहे. त्यात खोपकर म्हणतात, ‘एकीकडे इराणमधील धार्मिक अमानुषता आणि कट्टरपणा आणि दुसरीकडे इराणी सिनेमात दिसणारी अकृत्रिम सहज अनुकंपा’ असा सखोल जाणिवेचा समतोल या लेखात सर्वत्र विखुरला आहे. इराणमध्ये अनेक साम्राज्ये आली आणि गेली; पण अटळ आहे ते मनाचे साम्राज्य आणि त्याला जोडणारे मुख्य सूत्र म्हणजे फारसी भाषा याचे अत्यंत सुरेख विश्लेषण त्यांनी या लेखात केले आहे.
याच विभागात ‘कोरा कॅनव्हास’ या पुस्तकाच्या निमित्ताने नि:शब्द अभिव्यक्तीचा ध्यास घेणाऱ्या चित्रकार प्रभाकर बरवे यांचा चित्रछंद अधोरेखित केला आहे. कधी पत्रकारितेतून, तर कधी कथा-कादंबऱ्यातून सत्यकथन करणाऱ्या अरुण साधूंच्या शब्दछंदातून त्यांचे व्यक्तिमत्त्व साकारले आहे. भारतातील सर्वश्रेष्ठ अॅनिमेटर राममोहन या अबोल व्यक्तीचे आयुष्य त्यांनी शब्दरेखांनी रेखाटण्याच्या ओघाने ‘अॅनिमेशन’ या कलेचा ओनामा सविस्तरपणे नोंदला आहे.
विसाव्या शतकातील मूर्तिभंजक सिने-दिग्दर्शक म्हणून मान्यता पावलेल्या मृणाल सेन यांच्या व्यक्तिमत्त्वाविषयी जिव्हाळ्याने लिहिले आहे. ‘तीव्र मध्यम’ हा खोपकरांनी फिल्म इन्स्टिट्यूटमध्ये शिकत असताना निर्माण केलेला लघुपट. या लघुपटासाठी कुमार गंधर्वांनाच गाण्याची गळ घालून लघुपट निर्मितीची गोष्ट सांगता सांगता त्यांनी या निमित्ताने स्मिता पाटीलच्या प्रथम पर्दापणाची… अर्थात एका तारकेच्या जन्माची हृद्य हकिागत सांगितली आहे. स्मिताच्या उपजत कृष्ण-धवल चेहऱ्याचे शब्दचित्र त्यातून साकारले आहे.
या विभागातील शेवटचं शब्दचित्र म्हणजे पुण्यातील राष्ट्रीय चित्रपट संग्रहालय उभं करणारे पी. के. नायर यांचं आणि पर्यायाने त्यांच्या संग्रहालय उभे करणाऱ्या ध्यासाची गोष्ट. ‘सिने मजनू’ या लेखात खोपकरांनी नायरांच्या सिनेप्रेमाची आणि त्यांच्या अपार तपस्येची हकिगत अगदी तपशिलात कथन केली आहे. त्यांच्या शब्दात ती एक ‘दर्दभरी दास्तान’ आहे.
या पुस्तकातील प्रदीर्घ लेख म्हणजे ‘ध्वनिमाहात्म्य’. खोपकरांच्या या शब्द मैफिलीतला हा ‘बडा ख्याल’. तो सुमारे शंभर पानांचा विस्तृत लेख आहे. ‘चित्रपट हा एखाद्या झाडांसारखा आहे. त्याला गदगदा हलवल्यावर जे जरुरीचे असते तेवढेच राहते. बाकी सारे गळून पडते’ हे चार्ली चॅप्लिनचे अवतरण उद्धृत करत खोपकरांनी ‘ध्वनिमाहात्म्य’चे पारायण केले आहे. दीर्घ व्यासंग, अंतर्दृष्टी आणि चपखल संदर्भस्रोत या त्यांच्या हुकमी त्रिसूत्रीच्या साहाय्याने खोपकरांनी गेल्या शतकातील शेकडो चित्रपटांना गदगदा हलवले असून जे वाचकांना जरुरीचे आहे तेच नेमके नोंदवून ध्वनी-नाद आणि लयीचा दीर्घ प्रवास उलगडून दाखवला आहे.
‘सिनेमा ही दृष्यकला आहे’ या विधानात एक दुष्ट अर्धसत्य लपलेले आहे, हे सोदाहरण सांगत खोपकरांनी नाद-लय-ध्वनीचा आदिकालापासून आजवरचा प्रदीर्घ प्रवास उलगडला आहे. या लेखाचा शिरोबिंदू म्हणजे चॅप्लीनच्या विस्तीर्ण कलाप्रवाहाचे दाखले देत त्यांनी या निमित्ताने देववाणी, दैत्यवाणी आणि मनुष्यवाणी या तीनही बाबतीत चॅप्लीनच्या ध्वनिविचाराचे महत्त्व विशद केले आहे. ‘ग्रेट डिक्टेटर’ या चित्रपटाचा संदर्भ देत आजच्या परिस्थितीतही हुकमशाहीची तरफदारी करणाऱ्यांना खडे बोल सुनावले आहेत. या पुस्तकातला हा लेख खोपकर यांच्या चौफेर ज्ञानाचा दस्तऐवजच आहे.
पुस्तकातील अखेरचा लेख ‘दूरचे प्रतिध्वनी’ हा ध्वनीविषयक विविध संस्कृतीतल्या कलाविचारात दिसणाऱ्या साम्यस्थळांविषयी आहे. हे विलक्षण साम्य हाच या लेखनाचा अनुनाद आहे. कलाविषयक समृद्ध विचार, संदर्भाची कालसुसंगत टिपणी, वेधक निरीक्षणे आणि सूचक तपशील यांनी हे पुस्तक एक समृद्ध अनुभव देते. कलाप्रेमींच्या जाणिवा समृद्ध करणारे हे लेखन आवर्जून वाचावे असे आहे. दीर्घकाळ मनात रेंगाळणारा हा ‘अनुनाद’ आहे.
– सतीश जकातदार
अनुनाद / लेखक- अरुण खोपकर / मॅजेस्टिक प्रकाशन
- मला आवडलेली इतर काही पुस्तकं
- रहें ना रहें हम / लेखक- मृदुला दाढे-जोशी / रोहन प्रकाशन.
- आणि मग एक दिवस -(आत्मचरित्र)/ लेखक- नसिरुद्दीन शहा -अनुवाद : सई परांजपे / पॉप्युलर प्रकाशन.
- नाइन्टीन नाइन्टी / लेखक- सचिन कुंडलकर / रोहन प्रकाशन.
- क्लोज एनकाउंटर्स / लेखक- पुरुषोत्तम बेर्डे / राजहंस प्रकाशन.
- त्या दहा वर्षांतील गुरुदत्त / लेखक- सत्या सरन -अनुवाद : मिलिंद चंपानेरकर / रोहन प्रकाशन.
- सिनेमास्कोप / लेखक- गणेश मतकरी / मॅजेस्टिक प्रकाशन.
- सुन मेरे बंधू रे / लेखक- सत्या सरन -अनुवाद : मिलिंद चंपानेरकर / रोहन प्रकाशन.
पूर्वप्रकाशित : रोहन साहित्य मैफल २०२१ जानेवारी
लक्षणीय पुस्तकं
त्या दहा वर्षांतील गुरु दत्त
अबरार अल्वी यांच्या कथनातून गुरू दत्तच्या जीवनातील सर्जनशील क्षणांचा आणि दु:खद घटनांचा घेतलेला सूक्ष्म वेध
सत्या सरन
अनुवाद : मिलिंद चंपानेरकर
९-१० ऑक्टोबर, १९६४
मी ते दृश्य लिहून पूर्ण करेस्तोवर जवळपास मध्यरात्रीची वेळ झालेली होती. गुरू दत्त यांनी माझ्यासोबत जेवायला बसायचं कबूल केलं होतं, परंतु प्रत्यक्षात त्यांनी काही देखील खाल्लेलं नव्हतं. मला भूक लागलेली असल्याने मी मात्र यथेच्छ जेवलो. ज्या अर्थी गुरू दत्त मद्याचा प्याला लीलया हाती धरून होते, त्या अर्थी ते पिऊन खूप बेहोश झाले होते, अशातली गोष्ट नव्हती. परंतु त्यांची मनोऽवस्था मात्र निश्चितच भयानक होती. मला त्यांना संहिता वाचून दाखवायची होती, पण ते जराही ऐकून घेण्याच्या मनोऽवस्थेत नव्हते. खरंतर त्यातून मला संकेत मिळायला हवा होता. (अबरार अल्वी)
__
गुरू दत्तने अबरारना संहिता रतनकडे ठेवून जाण्यास सांगितलं. ”इफ यू डोन्ट माईंड आय वुड लाइक टू रिटायर,” असं म्हणून गुरू दत्त उठून उभे राहिले आणि आपल्या खोलीत गेले… ते गुरू दत्तचे अखेरचे शब्द ठरणार होते.
त्या दहा वर्षांतील गुरू दत्त
– गुरू दत्तचे निकटतम सहकारी व जिवलग मित्र अबरार अल्वी यांच्या कथनातून गुरू दत्तच्या व्यक्तिमत्त्वावर व त्याच्या अकाली मृत्यूसह त्याच्या जीवनातील विविध घटनांवर नव्याने प्रकाश
– अबरार-गुरू दत्त यांच्या १९५४-६४ दरम्यानच्या सहप्रवासातून साकार झालेल्या ‘प्यासा’, ‘कागज के फूल’ व ‘साहिब बीबी और गुलाम’सह सर्व चित्रपटांच्या निर्मितीप्रक्रियेचा सूक्ष्म वेध
सून मेरे बंधु रे
एस.डी. बर्मन यांचं जीवन-संगीत
सत्या सरन
अनुवाद : मिलिंद चंपानेरकर
हिंदी चित्रपटसंगीताच्या सुवर्णयुगातील अग्रणी संगीतकार सचिन देव बर्मन यांना चित्रपटमाध्यमाची चांगली जाण होती;
गानदृश्य व्हिज्युअलाइज करण्याची आणि प्रसंगानुरूप गाणी स्वरबद्ध करण्याची क्षमता त्यांच्यात होती.
त्यांच्या अशा वैशिष्ट्यांमुळेच ते इतर समकालीन संगीतकारांपेक्षा खचितच अधिक चतुरस्र व सदाबहार संगीतकार ठरू शकले.
अशा त्यांच्या अनेक वैशिष्ट्यांचा शोधक नजरेने मागोवा घेणार्या सत्या सरन लिखित मूळ इंग्रजी पुस्तकाचा मिलिंद चंपानेरकर यांनी
केलेला हा अनुवाद– `सुन मेरे बंधु रे’.
`ये रात ये चाँदनी तू कहाँ’, `जलते है जिसके लिए’, `गाता रहे मेरा दिल’ ते `कोरा कागज था ये मन मेरा’ यांसारखी
असंख्य आनंददायी प्रणयगीतं… `वक्त ने किया क्या हंसी सितम’, `जाये तो जाये कहाँ’ यांसारखी अविस्मरणीय विरहगीतं…
`ये दुनिया अगर मिल भी जाये तो क्या है’ सारखी सामाजिक रोष व्यक्त करणारी गीतं ते `वहाँ कौन है तेरा’, `सुन मेरे बंधु रे’ सारखी
त्यांनी स्वत: गायलेली या मातीतली व तत्त्वज्ञानात्मक डूब असलेली गाणी…
त्यांच्या संगीतातील वैविध्याची साक्ष देणारी अगणित गीतं आहेत, परंतु अशा त्यांच्या गीतांची निर्मितीप्रक्रिया उलगडून दर्शवणारं आणि त्यामागच्या प्रेरणास्रोतांचा कल्पकतेने वेध घेणारं हे एकमेवच पुस्तक ठरावं.एस.डी.बर्मन यांच्या संगीताचा व त्यांच्या बालपणापासूनच्या व्यक्तिजीवनातील प्रेरणास्रोतांचा अन्वय लावणारं, त्यांची स्वभाववैशिष्ट्यं सांगणारं मराठी संगीत-रसिकांसाठी एक संग्राह्य असं पुस्तक `सुन मेरे बंधु रे…’
रहें ना रहें हम
चित्रपटसृष्टीला सुवर्णकाळ बहाल करणा-या संगीतकारांची वैशिष्टयं आणि त्यांच्या अजरामर गाण्यातील सौंदर्यस्थळं…
मृदुला दाढे जोशी
हिंदी चित्रपटसृष्टीचा अर्थात चित्रपटगीतांचा सुवर्णकाळ…
या कालखंडावर आपली नावं सुवर्णाक्षरांनी कोरणारे संगीतकार कोणते?
प्रत्येक संगीतकाराचा बाज वेगळा कसा? त्याची वैशिष्ट्यं कोणती?
त्यांची अजरामर गाणी कोणती?
त्या गाण्यांच्या चालींची, ऑर्केस्ट्रेशनची वैशिष्ट्यं कोणती?
त्यातील हरकतींचं, केलेल्या प्रयोगांचं महत्त्व काय?
त्यांतील कोणत्या जागा म्हणजे त्या गाण्यांची सौंदर्यस्थळं म्हणता येतील?
एकंदर सांगायचं तर, ही गाणी आपल्यावर
४०-५०-६० वर्षं कसं काय गारूड करू शकतात
हे नेमकेपणे सांगून, रसिकतेने केलेलं विश्लेषण म्हणजेच…
हिंदी चित्रपट संगीताच्या मर्मज्ञ
मृदुला दाढे-जोशी लिखित एक आस्वादात्मक पुस्तक
रहें ना रहें हम…
हितगुजातून उलगडलेली वहिदा रेहमान
एका प्रतिभासंपन्न अभिनेत्रीचा चित्रपट व जीवनप्रवास तिच्याच शब्दांत
नसरीन मुन्नी कबीर
अनुवाद : मिलिंद चंपानेरकर
प्रतिभा, आगळं सौंदर्य आणि व्यक्तिरेखा समजून घेऊन त्यात जीव ओतण्याची असामान्य क्षमता व बुध्दिमत्ता या बळावर वहिदा रेहमानने चित्रपटसृष्टीत आपलं विशेष स्थान निर्माण केलं. आपल्या सहा दशकांच्या कारकिर्दीच्या पहिल्या टप्प्यात (१९५५-७५) गुरू दत्त, विजय आनंद ते सत्यजित राय यांसारख्या महान दिग्दर्शकांच्या चित्रपटांतून तिने आव्हानात्मक भूमिका साकार केल्या आणि एकप्रकारे ती पर्यायी स्त्री-प्रतिमांसाठी अवकाश निर्माण करणारी अभिनेत्री ठरली. ‘प्यासा’, ‘गाइड’, ‘अभिजान’, ‘मुझे जीने दो’, ‘तीसरी कसम’, ‘खामोशी’ आदी चित्रपटांतील तिच्या सघन-सजीव व्यक्तिरेखा अविस्मरणीय व कायमस्वरूपी ठसा उमटवणार्या ठरल्या… आजकालच्या ‘रंग दे बसंती’ किंवा ‘दिल्ली-६’ पर्यंत तो ठसा कायम आहे.
‘आज फिर जीने की तमन्ना है’ म्हणत पडद्यावर स्त्री-स्वातंत्र्याचा उद्धोष करणारी ही अभिनेत्री पडद्यामागील जीवनाबाबत नेहमीच मितभाषी राहिली. लेखिका नसरीन मुन्नी कबीर यांनी या ज्येष्ठ-श्रेष्ठ अभिनेत्रीला तिच्या भूमिकांबाबत, तिच्या व्यक्तित्वाबाबत आणि तिच्या जीवनप्रवासाबाबत बोलतं केलं आणि त्या बहुस्पर्शी संवादावर आधारित ‘कॉन्व्हर्सेशन्स विथ वहिदा रेहमान’ हे इंग्रजी पुस्तक साकार केलं. त्याच इंग्रजी पुस्तकाचा मिलिंद चंपानेरकर यांनी सिध्द केलेला हा मराठी अनुवाद- वहिदा रेहमान…हितगुजातून उलगडलेली!